Πτολεμαίος, Κλαύδιος

(Αλεξάνδρεια, 138 – 180). Έλληνας αστρονόμος, μαθηματικός, γεωγράφος της αλεξανδρινής εποχής, ένας από τους μεγαλύτερους της αρχαιότητας. Με τις μελέτες και τα συγγράμματά του, ο Π. συστηματοποίησε την ελληνική αστρονομία και προσέφερε τόσο σημαντική συμβολή σε όλους τους κλάδους της γνώσης και της τεχνικής ώστε επηρέασε την επιστημονική σκέψη μέχρι τον 16o αι. Για τη ζωή του δεν γνωρίζουμε πολλά, φαίνεται όμως ότι ανήκε σε πλούσια οικογένεια και ταξίδεψε αρκετά. Έγραψε πολλά βιβλία, από τα οποία σπουδαιότερα θεωρούνται το Περί αvαλήμματος, που αποτελεί συλλογή μεθόδων και κανόνων για την κατασκευή ηλιακών ωρολογίων· στο Άπλωσις επιφανείας πραγματεύεται τους τρόπους προβολής για την κατασκευή σφαιρικών και επίπεδων γεωγραφικών χαρτών, στην Οπτική τα φαινόμενα της όρασης, της διάθλασης και ανάκλασης του φωτός στο γυαλί και στο νερό· στο Περί πλανητών εκθέτει τις κυριότερες υποθέσεις για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, τις οποίες ανέπτυξε σε άλλο σύγγραμμά του μεγαλύτερης αξίας· στα Αρμονικά βιβλία γ’ περιλαμβάνει στοιχεία από τις αρχαιότερες θεωρίες περί μουσικής· στο Γεωγραφική αφήγησις συνοψίζει τις γεωγραφικές γνώσεις με μία εισαγωγή στην έννοια των συντεταγμένων για τον προσδιορισμό των διαφόρων σημείων. Σημαντικότερο έργο του είναι η Μαθηματική σύνταξις, που έφτασε στην εποχή μας με το όνομα Αλμάγεστον (Almagest) από τον τίτλο που πήρε η αραβική μετάφραση. Πρόκειται περί μνημειώδους έργου αποτελούμενου από 13 βιβλία, στα οποία αναπτύσσεται και αποδεικνύεται η γεωκεντρική θεωρία, που τοποθετεί τη Γη στο κέντρο του μέχρι τότε γνωστού Σύμπαντος. Ο ίδιος ο Π. βεβαιώνει ότι μεγάλο μέρος του περιεχομένου προέρχεται από τις αστρονομικές θεωρίες του Iππάρχου από τη Νίκαια, τις οποίες όμως τακτοποίησε και συμπλήρωσε με περισσότερη ακρίβεια. Στα 2 πρώτα βιβλία μελετά τη Γη, που τη θεωρεί σφαιρική με περιφέρεια ίση προς 180.000 στάδια (περίπου 30.000 χλμ.)· οι ουρανοί, κατά τον Π., είναι σφαιρικοί, περιστρέφονται γύρω από τη Γη που μένει ακίνητη στο κέντρο του κόσμου και θεωρείται ως ένα απλό σημείο σε σχέση προς τις αποστάσεις των απλανών αστέρων. Στο 3ο και 4ο βιβλίο εξετάζει τον Ήλιο, τη Σελήνη και υπολογίζει τη διάρκεια του έτους και των μηνών. Αναφέρεται επίσης στην πορεία, δηλαδή στην ανωμαλία της κίνησης της Σελήνης, που την αποδίδει στην επίδραση του Ήλιου. Στο 5ο βιβλίο περιγράφει τον αστρολάβο και τις εφαρμογές του στις μετρήσεις του ουρανού· στο 6ο βιβλίο εκθέτει τη θεωρία των εκλείψεων· στο 7ο και στο 8ο περιλαμβάνεται ένας κατάλογος, παρόμοιος με του Iππάρχου, από 1.022 αστέρες, μεταξύ των οποίων και 3 διπλοί αστέρες· μεγάλη σημασία παρουσιάζει η πραγματεία του για τη μετάπτωση των ισημεριών. Τα τελευταία 5 βιβλία είναι αφιερωμένα στις θεωρίες περί πλανητών. Το γεωκεντρικό σύστημα που ο Π. το θέτει ως κανόνα, αντικατοπτρίζει τη σκέψη της εποχής του, που δεν ήταν ακόμα ώριμη να παραδεχτεί περισσότερο τολμηρές θεωρίες για το αστρονομικό Σύμπαν. Αρκεί vα αναφερθεί ότι για να καταστεί δυνατή η διατήρηση της κυκλικής τροχιάς των ουράνιων σωμάτων, η οποία φαινόταν αντίθετη προς τα αποτελέσματα όλων των παρατηρήσεων επινοήθηκαν κινήσεις, και διατυπώθηκαν τόσο πολυσύνθετες και απίθανες υποθέσεις ώστε ήταν αδύνατη μια πρακτική παράσταση του κόσμου. Στην ασταθή και αμφίβολη αυτή κατάσταση ίσως να οφείλεται, κατά μεγάλο μέρος, η αιτία για την οποία επεκράτησαν οι ηλιοκεντρικές θεωρίες του Κοπέρνικου, παρά την αδιάλλακτη αντίθεση των αστρονόμων και της Εκκλησίας. Αν και ο Π. διέθετε πρωτόγονα, ατελή και μέτρια όργανα, οι αστρονομικές παρατηρήσεις του κατέχουν, παρ’ όλα αυτά, μέγιστο βαθμό ακριβείας, ο οποίος δικαιολογεί γιατί οι επιστημονικές αντιλήψεις του εξακολουθούσαν να γίνονται με τόσο σεβασμό αποδεκτές για 14 αι. Η πλήρης έκδοση των απάντων του είναι της Βασιλείας του 1551. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, όπως εικονίζεται σε μικρογραφία κώδικα της Γεωγραφικής αφήγησης του 15ου αι. (Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Βενετία).